Ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Ξάνθης στίς 4.10.1919.

Ἡ Ξάνθη καί οἱ κατακτητές

Ἀπό τήν ἀρχαιότητα χρονολογεῖται ἡ ὑπαρξη τῆς πόλης τῆς Ξάνθης. Κατά τήν μοιραία, λοιπόν, Πρώτη Ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπό τούς Λατίνους τῆς Δ΄ Σταυροφορίας τό 1204 ἡ Ξάνθη εἶχε ἤδη ἱστορία αἰώνων. Μέ τόν διαμοιρασμό τότε τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν μεταξύ τῶν Λατίνων κατακτητῶν ἡ Ξάνθη φαίνεται ὅτι ἔπεσε στό μερίδιο τῆς Βενετίας. Ἀπό τότε ἀρχίζουν τά πάθη τῆς πόλης, τήν ὁποία διεκδικοῦν ποικίλοι κατακτητές, ἐνῶ ἡ διακοπτόμενη βυζαντινή κυριαρχία κρατᾶ μέχρι τό 1375 περίπου, ὅταν ἡ πόλη καταλαμβάνεται ἀπό τούς Ὀθωμανούς Τούρκους. Ἱδρύεται τότε στήν πεδιάδα τῆς Ξάνθης μιά νέα ὀθωμανική πόλη ἡ Γενισέα Καρασοῦ, τήν ὁποία οἱ κατακτητές ἐποικοῦν, ὥστε νά δημιουργηθεῖ ἕνα μουσουλμανικό διοικητικό, οἰκονομικό καί θρησκευτικό κέντρο. Δημιουργεῖται ἕνα δίπολο μέ τή μουσουλμανική Γενισέα διοικητικό καί οἰκονομικό κέντρο καί τή χριστιανική Ξάνθη πολλές φορές ἀνταγωνιστική της Γενισέας. Ὡστόσο, ἡ πόλη τῆς Ξάνθης δέν παρακμάζει καί συνεχίζει νά παραμένει ὡς ὁ πολυπληθέστερος οἰκισμός τῆς περιοχῆς στόν ὁποῖο κατοικοῦν κυρίως Χριστιανοί. Στίς κεντρικές χριστιανικές συνοικίες τῆς Ξάνθης εἶναι σήμερα ἐλάχιστα τά ἴχνη μουσουλμανικῶν ἐγκαταστάσεων, ἐνῶ ὑπάρχουν ἐνδείξεις τῆς παρουσίας τῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν στίς σημερινές τους θέσεις τουλάχιστον ἀπό τόν 16^ο αἰῶνα.

Ἡ Ξάνθη κατά τήν Τουρκοκρατία

Ἡ Ξάνθη λαμβάνει κατά τήν Τουρκοκρατία τόν ρόλο καί τόν χαρακτῆρα ἑνός καταφύγιου, στό ὁποῖο συγκεντρώνονται οἱ βυζαντινοί πληθυσμοί τῆς πεδιάδας καί ὁρισμένων χωριῶν τῆς πρός Βορρᾶ ὀρεινῆς περιοχῆς. Ἀπό τότε, λοιπόν, χαρακτηρίζεται ἡ πόλη ἀπό τίς ἐμπειρίες τῆς συμβίωσης τοῦ ἀνήσυχου καί δραστήριου ἑλληνικοῦ στοιχείου μέ ἄλλους λαούς.

      Τήν πρώτη τρομερή ἐμπειρία τῆς κατάκτησης ἀκολούθησε ἡ ἀνασύνταξη τῶν χριστιανικῶν πληθυσμῶν. Οἱ Τοῦρκοι ὡς νομαδικός λαός δέν διέθεταν διοικητικό μηχανισμό γιά τόν ἔλεγχο τῶν πολυπληθῶν κατακτημένων χριστιανικῶν πληθυσμῶν καί, κυρίως, δέν διέθεταν τή δυνατότητα συλλογῆς φόρων. Οἱ ὑπόδουλοι λαοί διαχωρίζονται καί ὀργανώνονται σέ θρησκευτικά ἔθνη (μιλλέτ). Τά θρησκευτικά ἔθνη κατοικοῦν στίς πόλεις σέ διακριτές συνοικίες καί εἶναι ὀργανωμένα κάθετα μέ δικούς τους θεσμούς. Πολυπληθέστερο καί σημαντικότερο ἀπό αὐτά ἦταν τό χριστιανικό μέ κεφαλή τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη καί τούς κατά τόπο Μητροπολίτες, οἱ ὁποῖοι καί ἦταν ὑπόλογοι ἀπέναντι στήν τουρκική διοίκηση. Οἱ κοινότητες ἀναλαμβάνουν πλέον τήν αὐτοδιοίκηση τους. Διοικητικό καί ἐκτελεστικό ὄργανο εἶναι ἡ Δημογεροντία τῆς ὁποίας προΐστατο ὁ ἑκάστοτε Μητροπολίτης. Τή συλλογική ὀργάνωση συμπλήρωνε ἡ ὀργάνωση σέ συντεχνίες, σέ συσσωματώσεις ἐπαγγελματιῶν μέ κοινά συμφέροντα καί κοινή εἰδίκευση.

      Οἱ ἰδεολογικές κατευθύνσεις τοῦ ὑπόδουλου Γένους συνεχίζουν καί βασίζονται στήν μακραίωνη καί ἔνδοξη παράδοση. Κεντρική ἰδέα καί πολιτική καί στρατηγική ἰδεολογία τοῦ ὀρθόδοξου μιλλέτ ἀποτελεῖ ἡ Μεγάλη Ἰδέα, ἡ ὁποία γεννήθηκε στήν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ τήν αὐγή τῆς 29^ης Μαΐου 1453. Εἶναι ἰδέα ἀναστάσιμη ἀλλά καί ἰδέα πολιτισμική, ἀφοῦ εὐαγγελίζεται τόν ἑλληνικό πολιτισμό ὡς ὁδηγό Δύσης καί Ἀνατολῆς.

      Σάν τήν σπίθα πού κρυβόταν στή στάχτη οἱ μακραίωνες πολιτικές παραδόσεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ συναντοῦν τό ὀρθόδοξο ἦθος καί τήν εὐχαριστιακή σύναξη καί δημιουργοῦν ἕνα ἐξαιρετικά ἐπιτυχές κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Στήν Ξάνθη τό κοινοτικό σύστημα δημιουργεῖ τήν ἴδια τήν πόλη, ἀφοῦ κτήτορές της, μετά τήν καταστροφή της ἀπό σεισμούς τό 1829, εἶναι ἡ κοινότητα καί ἡ Ἐκκλησία μέ κεφαλή τόν τότε Μητροπολίτη Εὐγένιο.

Ἡ Ἀναγέννηση τοῦ Ἑλληνισμοῦ

Τόν 17^ο αἰῶνα ἐμφανίζονται συνθῆκες οἱ ὁποῖες ἐπιτρέπουν τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἑλληνικοῦ ἐμπορίου, τῆς μεταποίησης καί τῆς ἑλληνικῆς ἐμπορικῆς ναυτιλίας. Τόν 18^ο αἰῶνα οἱ ρωμαίικες κοινότητες τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἀκμάζουν καί δημιουργοῦν τήν πραγματικότητα πού ὀνομάζουμε καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή. Ἕνα χῶρο ὅπου παρά τήν στέρηση πολιτικῆς ἐλευθερίας οἱ Ρωμηοί γίνονται οἰκονομικά καί πολιτιστικά κυρίαρχοι. Ὁ 18^ος καί ὁ 19^ος αἰώνας εἶναι ἐποχή μεγάλης ἀκμῆς γιά τόν Ἑλληνισμό γενικότερα καί γιά τή Θράκη εἰδικότερα. Ἡ μεγάλη ἑλληνική ἐπανάσταση θά ξεσπάσει μέ τήν ἐπίδραση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ καί τήν ἐμψύχωση τῆς Μεγάλης Ἰδέας. Στή Θράκη ἡ ἑλληνική ἐπανάσταση θά καταπνιγεῖ, ἀφοῦ ἡ Θράκη βρισκόταν κοντά στό κέντρο τῆς δύναμης τῶν Ὀθωμανῶν.

      Στήν Ξάνθη ἡ εἰσαγωγή τῆς καλλιέργειας τοῦ καπνοῦ προσπορίζει μεγάλο πλοῦτο. Ἡ πόλη γίνεται γνωστή ἀπό τόν 17^ο αἰῶνα ὡς κέντρο παραγωγῆς ἐκλεκτῆς ποιότητας καπνοῦ. Τό δεύτερο μισό τοῦ 19^ου αἰώνα ἡ πόλη ἔχει ἐξελιχθεῖ πλέον σέ διοικητικό, οἰκονομικό, βιομηχανικό καί ἐμπορικό κέντρο. Ἐμφανίζεται μία κοσμοπολίτικη τάξη Ἑλλήνων ἐμπόρων οἱ ὁποῖοι ἀνοικοδομοῦν τήν πόλη ὡς ἕνα ἀρχιτεκτονικό ὑβρίδιο τῆς παραδοσιακῆς «ἀρχοντικῆς» ἀρχιτεκτονικῆς τῆς Νότιας Ἑλλάδας καί τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ ἐκλεκτικισμοῦ τῆς Κεντρικῆς Εὐρώπης. Θυμίζει ἔτσι ἡ Ξάνθη, ὅπως διαμορφώνεται στά τέλη τοῦ 19^ου αἰώνα, τό Πέραν τῆς Κωνσταντινούπολης, ὅπου κυριαρχοῦσε ἡ ρωμαίικη ἐμπορευματική τάξη.

      Μέ τήν ἔλευση τοῦ 20^οῦ αἰώνα εἶναι πλέον φανερό ὅτι ὁ ἀνατολικός δεσποτισμός καί οἱ παρωχημένες διοικητικές καί κοινωνικές δομές τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας δέν θά τῆς ἐπιτρέπουν πλέον νά ἐπιβιώσει γιά μακρό διάστημα. Ὁ πανσλαυισμός, ἐθνικιστική ἰδεολογία τήν ὁποία στήριζε ἡ ὀρθόδοξη Ρωσία, προβάλλει τή Βουλγαρία ὡς διάδοχο τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας στή Θράκη. Στήν πόλη τῆς Ξάνθης δέν ὑπάρχει βουλγαρικός πληθυσμός. Τήν ἴδια ἐποχή τό Νέο Ἑλληνικό Κράτος, ἄν και ἐμπνεόμενο ἀπό τή Μεγάλη Ἰδέα, δέν εἶχε τήν ἀντικειμενική δυνατότητα νά διεκδικήσει τή θέση του στή Θράκη. Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας πού ἐπεκτάθηκε καί στή Θράκη ἐξασφάλισε τήν ἑλληνική παρουσία στή Μακεδονία.

Οἱ Βαλκανικοί Πόλεμοι καί ἡ πρόσκαιρη ἀπελευθέρωση τῆς Ξάνθης.      

Ἡ δεκαετία 1912-1922 εἶναι ἡ κρίσιμη περίοδος πού καθόρισε τή μοίρα τῆς Θράκης καί κατέληξε στόν διαμοιρασμό της ἀπό τρία ἐθνικά κράτη. Ἡ ἀδυναμία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἔδωσε τήν εὐκαιρία στά μικρά βαλκανικά κράτη νά διεκδικήσουν μερίδιο ἀπό τήν κατάρρευσή της.

      Οἱ Βαλκανικοί Πόλεμοι τοῦ 1912-1913 θά καταστήσουν καί πάλι τό Αἰγαῖο ἑλληνική λίμνη. Ἡ Θράκη βρίσκεται πλέον στά ὅρια τῶν δυνατοτήτων τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους.

      Στίς 8.11.1912, ἕνα μῆνα μετά τήν ἔκρηξη τοῦ Πρώτου Βαλκανικοῦ Πολέμου, ὁ βουλγαρικός στρατός κατέλαβε ἀμαχητί τήν Ξάνθη. Τέλειωσε ἔτσι ἡ μακραίωνη ὀθωμανική κυριαρχία. Ὡστόσο, γρήγορα οἱ Ξανθιῶτες διαπίστωσαν ὅτι ὁ ἐμφανιζομενος ὡς σύμμαχος ὁμόδοξος λαός δέν ἦταν παρά ἕνας καινούργιος κατακτητής. Ἄλλωστε, ἡ εὔθραυστη συμμαχία Ἑλλάδας-Βουλγαρίας ὁδήγησε πολύ σύντομα στόν Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στόν ὁποῖο ἡ κατακτητική καί ἀλαζονική Βουλγαρία ἀντιμετώπισε συνασπισμένους ὅλους τούς πρώην συμμάχους της.

      Οἱ ἑλληνικές νίκες κατά τόν Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο ἔφεραν καί τό ποθούμενο στήν Ξάνθη. Στίς 12.7.1913 ὁ Ἑλληνικός Στρατός ἀπελευθέρωσε τήν πόλη καί εἰσῆλθε σ’ αὐτή μέσα σέ ἐνθουσιώδη ἀτμόσφαιρα. Ἡ ἀπελευθέρωση ἔγινε ἀπό ἀποσπάσματα τῆς 8^ης Ἑλληνικῆς Μεραρχίας, ἡ ὁποία προέλασε ἀπό τήν περιοχή τῆς Χρυσούπολης, πέρασε τόν Νέστο καί εἰσῆλθε στήν πόλη ἀπό τόν δρόμο τῆς Καβάλας. Φαινόταν ἐκείνη τή μέρα ὅτι οἱ ἐλπίδες καί οἱ πόθοι αἰώνων εἶχαν φθάσει στήν πραγμάτωσή τους. Ὡστόσο, οἱ πολιτικές συνθῆκες στή Εὐρώπη τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐπέβαλαν ἄλλες λύσεις. Μέ τή Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου καί κάτω ἀπό τήν πίεση τῶν ἰσχυρῶν ἡ Ἑλληνική Κυβέρνηση ὑποχρεώθηκε νά ἐγκαταλείψει τή Θράκη καί νά δεχθεῖ τά ἑλληνικά σύνορα στόν Νέστο.

      Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1913 ἡ βουλγαρική διοίκηση ἐπέστρεψε στήν Ξάνθη. Τώρα τά πράγματα ἦταν πολύ δύσκολα. Μέ τήν βεβαιότητα τῆς μόνιμης καί νομότυπης παρουσίας της ἡ Βουλγαρία συνέχισε καί ἐνέτεινε τήν πολιτική ἐθνοκάθαρσης πού εἶχε ἤδη ἀρχίσει νά ἐφαρμόζει. Μεγάλο τμῆμα τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ ἀναγκάσθηκε τώρα νά ἐγκαταλείψει τήν πόλη καί νά καταφύγει στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, πέραν τοῦ Νέστου. Στήν πόλη ἐγκαταστάθηκε ἀριθμός ἐποίκων. Συντονισμένα μέτρα ἐκβουλγαρισμοῦ ἄρχισαν νά ἐφαρμόζονται. Ἐπιδιώχθηκε μιά πολιτιστική γενοκτονία. Οἱ ἐκκλησίες καί τά σχολεῖα ἔγιναν βουλγαρικά. Οἱ δάσκαλοι καί οἱ ἱερεῖς ἐκδιώχθηκαν. Ὁ Μητροπολίτης Ἄνθιμος συνελήφθηκε καί ἐκτοπίσθηκε. Ἐκτός ἀπό τή ζώσα ἑλληνική παρουσία ἐπιχειρήθηκε καί ἡ ἐξαφάνιση τῆς ἱστορικῆς μνήμης. Οἱ κώδικες τῶν μοναστηριῶν τῆς Ξάνθης συγκεντρώθηκαν καί μεταφέρθηκαν στή Σόφια, ὅπου σήμερα συνεχίζουν νά παραμένουν. Ὅ,τι ἑλληνικό ἐξαφανίσθηκε, ἡ ἑλληνική γλώσσα ἀπαγορεύτηκε, οἱ ἐπιγραφές ἐκβουλγαρίσθηκαν, τά ὀνόματα ἄλλαξαν, τά ἀρχεῖα καί τά βιβλία κάηκαν.

Ὁ Πρῶτος Παγκόσμιος Πόλεμος καί ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Ξάνθης

Ὁ Πρῶτος Παγκόσμιος Πόλεμος θά ἀνατρέψει τήν παλιά τάξη πραγμάτων. Οἱ αὐτοκρατορίες διαλύονται καί ἀντικαθίστανται ἀπό ἐθνικά κράτη. Οἱ νικητές τοῦ πολέμου ξαναμοιράζουν τόν κόσμο. Ἡ κραταιά Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία θά παύσει νά ὑπάρχει. Στίς 11.10.1918 ὑπογράφεται στόν Μοῦδρο ἡ συνθηκολόγηση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Οἱ Σύμμαχοι τῆς Ἀντάντ καταλαμβάνουν τήν Κωνσταντινούπολη καί ὁ ἑλληνικός στόλος ἀγκυροβολεῖ στόν Βόσπορο. Ἡ Βουλγαρία, σύμμαχος τῶν κεντρικῶν δυνάμεων, εἶναι καί πάλι ἡττημένη. Τίς τελευταίες μέρες τοῦ πολέμου ὁ Ἑλληνικός Στρατός εἶναι καί πάλι νικητής στή Μακεδονία.

      Στή Διάσκεψη Εἰρήνης στίς Βερσαλλίες ἡ Ἑλλάδα ἀντιπροσωπεύεται ἀπό τόν Ἐλευθέριο Βενιζέλο, τοῦ ὁποίου ἡ διπλωματική ἰδιοφυία εἶναι ὁ καλύτερος ἐγγυητής τῶν συμφερόντων της. Στίς ἀρχές τοῦ 1919 ἄρχισε στίς Βερσαλλίες ἡ συζήτηση γιά τήν τύχη τῆς Θράκης. Θά ἀποδιδόταν στήν Ἑλλάδα ; Θά παρέμενε ὡς κτήση τῆς Βουλγαρίας ; Θά γινόταν αὐτόνομη ; Θά γινόταν γαλλικό προτεκτοράτο ; Θά ἀποτελοῦσε τήν ἐνδοχώρα ἑνός νέου κράτους μέ πρωτεύουσα τήν Κωνσταντινούπολη ; Οἱ συζητήσεις ἐξέτασαν πολλά ἐνδεχόμενα. Μετά ἀπό παλινωδίες, ἡ συμμαχική Στρατιά τῆς Ἀνατολῆς ἀνέλαβε τήν προσωρινή διοίκηση τῆς Δυτικῆς Θράκης. Ἀποτελεῖ τύχη ἀγαθή τό ὅτι τό σῶμα κατοχῆς τῆς Δυτικῆς Θράκης, πού ἀποτελοῦνταν ἀπό γαλλικά κυρίως στρατεύματα, περιελάμβανε καί τμήματα τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ. Στίς 4.10.1919 ἡ 9^η Ἑλληνική Μεραρχία μέ διοικητή τόν στρατηγό Γ. Λεοναρδόπουλο ἀπελευθέρωσε ὁριστικά τήν Ξάνθη.

      Ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Ξάνθης ἀπό τήν 9^η Μεραρχία ἔγινε μέ τήν εἴσοδο ἀποσπασμάτων της ἀπό τόν ὀρεινό δρόμο τῆς Σταυρούπολης, τά ὁποῖα διέσχισαν τήν πόλη, μέσα σέ ἐνθουσιώδεις ἐκδηλώσεις τῶν Ἑλληνων καί τῶν Μουσουλμάνων καί ἔφθασαν στό τότε Δημαρχεῖο τῆς πόλης, κοντά στή σημερινή Κεντρική Πλατεία, ὅπου τώρα τό ὑποκατάστημα τῆς Ἐθνικῆς Τράπεζας. Ἐκεῖ στό Δημαρχεῖο ὑψώθηκε ἡ ἑλληνική σημαία καθώς ἡ μπάντα τῆς Μεραρχίας ἀνέκρουε τόν ἑλληνικό ἐθνικό ὕμνο. Αὐτή εἶναι καί ἡ πραγμάτωση μιᾶς μακραίωνης ἐλπίδας πού κρατήθηκε γιά αἰῶνες σάν κερί μέσ’ στό σκοτάδι.

      Ἀκολούθησε ἔντονη διπλωματική δραστηριότητα, ἀφοῦ ἡ τύχη τῆς Δυτικῆς καί σήμερα Ἑλληνικῆς Θράκης δέν εἶχε ἀκόμη ἀποφασισθεῖ. Ἡ κατοχή ἦταν προσωρινή καί στό ὄνομα τῶν συμμάχων. Στίς 14.5.1920, ὁ Ἑλληνικός Στρατός μέ ὁρμητήριο τήν Ξάνθη ἀπελευθέρωσε καί τήν ὑπόλοιπη Δυτική Θράκη.  Μέ τή Συνθήκη τοῦ Νεϋγύ στίς 14.11.1919 καί τή Συνθήκη τῶν Σεβρῶν στίς 28.7.1920 ἡ Δυτική Θράκη ἀποδώθηκε στήν Ἑλλάδα καί ὡς Ἑλληνική πλέον Θράκη ἐνσωματώθηκε στό Ἑλληνικό Κράτος τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1920.

      Οἱ φυγᾶδες Ξανθιῶτες ἄρχισαν νά ἐπιστρέφουν στήν πόλη ἀμέσως μετά τήν ἀπελευθέρωση γιά νά βροῦν τήν ὑποδομή τελείως κατεστραμμένη. Ἡ ἐργατικότητα καί ἡ φιλοπατρία τῶν Ξανθιωτῶν δέν ἄργησαν νά ξαναδώσουν στήν πόλη τόν ἑλληνικό της χαρακτῆρα μαζί μέ μιά νέα δυναμική. Μέ τήν Μικρασιατική Καταστροφή τόν Αὔγουστο τοῦ 1922 καί τήν Θρακική Καταστροφή κατά τόν δραματικό Ὀκτώβριο τοῦ 1922 χιλιάδες Ἕλληνες τῶν πάλαι ποτέ ἑλληνικῶν ἑστιῶν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τοῦ Πόντου καταφθάνουν καί ἐγκαθίστανται στήν πόλη. Ὁ πληθυσμός διπλασιάζεται, τά πληθυσμιακά δεδομένα ἀνατρέπονται, νέες συνοικίες δημιουργοῦνται. Μιά νέα ἐποχή ἀρχίζει.