John Freely: «Τουρκία-Γύρω από τον Μαρμαρά», (στα Αγγλικά), SEV, Κωνσταντι­νούπολη 1998.

Το βιβλίο αυτό είναι ένας οδηγός με μια ειδίκευση: αφορά τις γύρω από την θάλασσα της Προποντίδας (Μαρμαρά) περιοχές. Είναι γραμμένος στα Αγγλικά και απευθύνεται σε κάποια μερίδα από τα εκατομμύρια των τουριστών που επισκέπτονται κάθε χρόνο την Τουρκία και, φυσικά, την Κωνσταντινούπολη.

Φαίνεται ότι ένας αριθμός τουριστών ζητά ειδικούς προορισμούς, πράγμα που μας γεννά ερωτήματα. Η Ανατολική Θράκη που μας ενδιαφέρει και που αφορά το πρώτο μισό βιβλίο, (το άλλο μισό αφορά τη Βιθυνία), ποτέ δεν ήταν, ούτε σήμερα είναι, τουριστική περιοχή.

Ο συγγραφέας John Freely είναι συνταξιούχος καθηγητής της Ροβέρτιου σχολής, τώρα Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, και συγγραφέας της καλής έκδοσης του «μπλε οδηγού»για την Κωνσταντινούπολη.

Αλλά, ας ξεφυλλίσουμε το βιβλίο για να εντοπίσουμε ό,τι αφορά τα χριστιανικά και τα ελληνικά μνημεία της Ανατολής Θράκης και ό,τι αναφέρεται στα μέρη εκείνα που μέχρι πρόσφατα ζούσαν οι Έλληνες και όπου ακόμη, για τον φιλέρευνο επισκέπτη, υπάρχουν πάμπολλα ίχνη της μακραίωνης ελληνικής παρουσίας.

Η περιήγηση ξεκινά από τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης, η οποία ως κοσμόπολη πλέον απλώνεται ανεξέλεγκτα καταστρέφοντας το ιστορικό και φυσικό περιβάλλον και δημιουργώντας μια δομημένη έρημο.

Η Κωνσταντινούπολη υφίσταται πλέον ως αστικός εφιάλτης και συνεπάγεται ένα κατ΄ εξοχήν αντιαισθητικό νέο χώρο. Τα γραφικά ελληνικά χωριά της περιοχής Μετρών, έχουν βέβαια εξαφανιστεί και δεν αναφέρονται στον οδηγό. Μόνη αναφορά το δίκτυο ύδρευσης της Κωνσταντινούπολης στο δάσος του Βελιγραδίου, με τα εντυπωσιακά υδραγωγεία των βυζαντινών που διατήρησαν οι Οθωμανοί Τούρκοι μετά την κατάκτηση. Τα σκαμμένα στον βράχο μοναστήρια του Αγίου Αντωνίου (για τους Τούρκους η Καππαδοκία της Θράκης), περιγράφονται με φωτογραφίες.

Περιγράφεται επίσης το εξώτερο μακρύ τείχος της Κωνσταντινούπολης, αυτό του Αναστασίου.

Η Μήδεια αναφέρεται ως Κιγίκιοϊ, «σκαπτή πόλη» πλέον, λόγω των παλιών σε σπηλιές μοναστηριών του Αι Νικόλα. Εδώ, ο συγγραφέας αναφέρεται στους  ελληνικούς πληθυσμούς και την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης τον δραματικό Οκτώβριο του 1922. Παραθέτει μάλιστα, ένα απόσπασμα από τις γνωστές ανταποκρίσεις του Έρνεστ Χαιμινγκγουαίη.

Στη Βιζύη, ο οδηγός περιγράφει τη βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Σοφίας και το τρίτο σκαμμένο στον βράχο μοναστήρι των Μαγάρων και, τέλος, στη Βρύση (Πινάρ Χισάρ) τις βυζαντινές οχυρώσεις. Για τις Σαράντα Εκκλησίες, τη Μακρά Γέφυρα και την Αδριανούπολη δεν αναφέρονται οι ελληνικές συνοικίες με τα ενδιαφέρονται εκλεκτικιστικά κτήρια. Τα εξαιρετικά ισλαμικά μνημεία της Αδριανούπολης, φυσικά μονοπωλούν το ενδιαφέρον του οδηγού.

Για τη Σηλύβρια αναφέρονται αρκετά για ό,τι αφορά τη μακρόχρονη ιστορία της βυζαντινής αυτής πόλης  και τα ενδιαφέροντα μνημεία της (που δεν διασώζονται σήμερα). Το ίδιο γίνεται και για την Ηράκλεια –Πέρινθο, την Αίνο και την Καλλίπολη.

Τέλος, για τη Ραιδεστό και την περιοχή της δεν αναφέρεται τίποτα σχετικό με τη μακραίωνη παρουσία των Ελλήνων στην πόλη αυτή, κέντρο μιας ευρείας περιοχής που κράτησε την ελληνικότητά της μέχρι το 1922. Εδώ θέλουμε να σταθούμε, για να σχολιάσουμε λίγο τα ξύλινα σπίτια της πόλης αυτής, που καταρρέουν και που σε λίγα χρόνια φαίνεται ότι πια δεν θα υπάρχουν. Ξύλινα σπίτια σώζονται αρκετά στους πάλαι ελληνικούς μαχαλάδες της Ραιδεστού και η τεχνική και η ιστορία τους φαίνεται να είναι πολύ πιο παλιότερες από την άφιξη των Τούρκων. Ο οδηγός αγνοεί επίσης το Ιερό Όρος (Γάνος των Βυζαντινών, Τεκίρ Ντάγκ των Τούρκων), με τα είκοσι οκτώ χωριά των Γανοχώρων, όπου υπάρχουν μεγάλες φυσικές ομορφιές, ενώ διασώζονται και πλείστα ίχνη και πολλά αγνοημένα, αλλά σεβάσμια μνημεία της ελληνικής παρουσίας.