Ο Ανατολικός Ελληνισμός

Αρχαιότατες είναι οι σχέσεις των Ελλήνων με την Ανατολή και παλαιότατες οι εγκαταστάσεις ελληνικών πληθυσμών σε χώρους εκείθεν του Αιγαίου. Η οικουμενικότητα, μάλιστα, της ελληνικής αρχαιότητας και του μεγάλου πολιτισμού του Βυζαντίου έχει ως κύριο γεωγραφικό χώρο ανάπτυξης τον χώρο που ονομάζουμε Ανατολή. Το ποιοί ήταν όμως οι Ανατολικοί Έλληνες, αυτοί που ονομάζονται Ρωμηοί, μπορεί καλύτερα να περιγράψει η κατάσταση που είχε δημιουργηθεί τον 19ο αιώνα. Ο 19ος αιώνας είναι μία περίοδος μεγάλης ακμής για τον Ελληνισμό γενικότερα. Του πρώτους τρομερούς αιώνες μετά την τουρκική κατάκτηση ακολούθησε η ανασύνταξη των ελληνικών πληθυσμών. Με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, το οικονομικό ενδιαφέρον των Δυτικών και με τις προσπάθειες για εκσυγχρονισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εμφανίζονται από τον 18ο αιώνα συνθήκες, οι οποίες επιτρέπουν τη δημιουργία μιας ρωμαίικης εμπορευματικής τάξης και την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας. Με τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, στα μέσα του 19ου αιώνα, οι άπιστοι Ρωμηοί, υπήκοοι δεύτερης κατηγορίας, ανέρχονται και γίνονται σημαντικό τμήμα της αστικής τάξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, οι δημογραφικές συνθήκες στο Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα βοηθούν στη μετανάστευση ελληνικών πληθυσμών προς τη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Οι αυτόχθονες κοινότητες των Ρωμηών ευημερούν και νέες κοινότητες δημιουργούνται. Πρόκειται για τους χώρους που ονομάσθηκαν "καθ΄ ημάς Ανατολή". Τους γεωγραφικούς εκείνους χώρους δηλαδή, που βρίσκονται στην Ανατολή, κατοικούνται και από Έλληνες, οι οποίοι ως ένα βαθμό προσδιορίζουν τον χαρακτήρα και τον πολιτισμό τους. Ως αποτέλεσμα, οι ελληνικές κοινότητες της Ανατολής συνιστούν σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (το 13% σύμφωνα με την απογραφή του Πατριαρχείου το 1912) και δημιουργούν μια πραγματικότητα, στην οποία είναι μεν πολιτικά υποταγμένες, γίνονται, όμως, οικονομικά κυρίαρχες και κοινωνικά και πολιτιστικά ανεξάρτητες. Μπορούμε να πούμε ότι, λήγοντος του 19ου αιώνα, οι Έλληνες αποτελούν ένα λαό με χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητες και προνομιούχο θέση στην Ανατολική Μεσόγειο και τον Εύξεινο. Οι ελληνικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας διαθέτουν, πριν το 1922, οικονομική ισχύ δυσανάλογη προς τους αριθμούς τους. Κυριαρχούν απόλυτα στο εισαγωγικό και το εξαγωγικό εμπόριο και ελέγχουν σημαντικό τμήμα του τραπεζικού συστήματος, της βιομηχανίας και της μεταποίησης. Οι Ρωμηοί μαθητές αντιπροσωπεύουν σε απόλυτους αριθμούς το διπλάσιο σχεδόν των Μουσουλμάνων μαθητών σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Η Ελληνική είχε γίνει η γλώσσα των εμπόρων και της καλής κοινωνίας, σε βαθμό που σημαντικό ποσοστό Ρωμηών αγνοούσε την τουρκική. Είναι ενδιαφέρον και εξόχως επίκαιρο το ότι οι Ρωμηοί γίνονται φορείς του εκσυγχρονισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατορθώνοντας να διατηρήσουν τις ιδιαιτερότητές του και να παραμείνουν συσπειρωμένοι γύρω από την πνευματική τους ηγεσία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η ασύλληπτης έκτασης Μικρασιατική Καταστροφή και η δραματική εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης τον Οκτώβριο του 1922, μετά τη συνθήκη Ανακωχής των Μουδανιών, υποχρέωσε τους Ρωμηούς να φύγουν για πάντα από τους χώρους της Ανατολής, όπου κατοικούσαν για 30 αιώνες. Ο Ανατολικός Ελληνισμός υφίσταται τρομακτική φθορά. Οι εστίες του και τα μνημεία του χάνονται. Οι θεσμοί του, ο πλούτος του και τα επιτεύγματά του καταστρέφονται. Η καταστροφή αφορά και το πολιτισμικό υπόβαθρο, το οποίο είναι αδύνατο να αναπληρωθεί. Η σημασία της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί. Η ιδέα του κρατικοποιημένου έθνους, που δρομολόγησε ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός λαμβάνει στην Ανατολή απόλυτες μορφές˙ με κατάληξη τις εθνικές εκκαθαρίσεις στα Βαλκάνια και την εξαφάνιση όλων των χριστιανικών μειονοτήτων στην Ανατολή. Η Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία ακόμη συνεχίζεται με διάφορες μορφές, αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, κεντρικό γεγονός της ιστορίας του Νέου Ελληνισμού. Οι Έλληνες, μετά από οδυνηρές διαδικασίες, βρίσκονται τώρα όλοι συγκεντρωμένοι στην ιστορική ευρωπαϊκή τους εστία. Αυτό είναι ιστορικά πρωτοφανές. Οι Έλληνες δημιουργούν το εθνικό τους κράτος στο παλαιό ιστορικό τους κέντρο, το οποίο όμως παρέμεινε περιθωριακή περιοχή για πολλούς αιώνες. Το κέντρο βάρους του Ελληνισμού μετατίθεται πάλι προς τη νότιο Βαλκανική. Η Κωνσταντινούπολη, η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη πόλη των Ελλήνων για δεκαέξι αιώνες, δεν κατοικείται πλέον από Έλληνες. Μετά τα γεγονότα αυτά ο Νέος Ελληνισμός είναι κάτι διαφορετικό, ενώ εντείνεται η διαχρονική κρίση ταυτότητας που τον χαρακτηρίζει. Η Μικρασιατική ήττα της Ελλάδας και η εγκατάλειψη από τους Έλληνες της Ιωνίας, της Ανατολής, της Ανατολικής Θράκης, της Κωνσταντινούπολης και του Πόντου δημιουργούν συνθήκες που τροφοδοτούν μία κρίση ταυτότητας και στις δυο χώρες. Στην Τουρκία, με το να παραμένει μετέωρη και εύθραυστη, σαν τις κρεμαστές γέφυρες του Βοσπόρου, ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία, ανάμεσα σε ένα ψευδεπίγραφο δυτικό προσανατολισμό και σε μία ασιατική ταυτότητα και ένα ασιατικό πολιτισμό. Στην Ελλάδα, τροφοδοτείται η κρίση ταυτότητας, με την προσκόλληση σε ένα φαντασιακό δυτικό ευρωπαϊκό ιδεώδες και μία αστική παράδοση, που δεν είναι δικά της, ενώ η λαϊκή ψυχή και οι πνευματικές δομές επιμένουν στον ιστορικό τους πολιτισμικό πυρήνα. Η Ελλάδα γίνεται μία χώρα σε συνεχή αντίθεση προς τον εαυτό της. Με άλλα λόγια, η Ελλάδα πορεύεται πια, χωρίς την ανατολική της συνιστώσα και στρέφει τα νώτα της προς τους ανατολικούς χώρους, που συνδέονται με την ιστορική και πνευματική της παρουσία.